Rituali Sasana Kayau Suku Dayak, Kalimantan Tengah: Ruajtja e Kujtimeve përmes Letërsisë Goje

● ‘Sasana Kayau’ është letërsia gojore që ruan historinë, vlerat dhe njohuritë e paraardhësve të Shtetit Dayak Katingan.

● Rinovimi i ‘Sasana Kayau’ lind nga afërsia emocionale dhe arsimi i zakoneve, jo nga kurrikula formale.

● Ruajtja e ‘Sasana Kayau’ është e mundur vetëm nëse komuniteti i saj vlerësohet si subjek, jo si objekt i shfaqjes.

---

Në një kompleks varrezash në Kalimantan Qendrore në shkurt 2019, pashë një burrë duke u ulur në mënyrë të kryqëzuar rrethuar nga dhjetëra njerëz. Ai mbylli sytë, pastaj rrëfeu varg pas vargu Sasana Kayau, një këngë e shenjtë që nuk shkruhet mbi letër, nuk mësohet përmes librave, dhe nuk regjistrohet nga asnjë teknologji, përveç trupit të njeriut dhe kujtesës së paraardhësve.

Imagjinoni njerëz që mund të këndojnë qindra vargje në një natë pa tekst, shënime, ose ndihmën e mjeteve të shkrimit. Ndërsa ne madje harrojmë emrin e plotë të një shoku të vjetër ose duhet të gogëlisim për të kujtuar një informacion.

Gjatë valës së digjitalizimit dhe algoritmeve që gradualisht shkatërrojnë kujtesën trupore dhe kolektive, komuniteti Shteti Dayak Katingan Awa mban gjallë Sasana Kayau si një ritual gojor dhe zë njohurie.

Kënga kjo nuk është argëtim, por një enciklopedi gojore, narrativë ndër breza, dhe më e rëndësishmja, mjet për të kujdesur për kujtesën e përbashkët. Kjo është një formë e inteligjencës kulturore që jeton dhe vibron në brigjet e Lumit Katingan, Kalimantan Qendrore.

Apa është arti i artit ‘Sasana Kayau’?

Bazuar në kërkimin tim në fshatin Tumbang Panggu, Kalimantan Qendror, vitin 2019, ‘Sasana’ në kuptimin e saj të drejtpërdrejtë do të thotë histori. Ndërsa ‘Kayau’, në disa interpretime, shpesh lidhet me praktikën gjuetisë së kokës së fisit Dayak në kohët e kaluara.

Megjithatë, komuniteti Katingan Awa refuzon këtë interpretim. Sasmito, një nga banorët e fshatit Tumbang Panggu, thotë:

“Termi i plotë është Sasana Kayau Pulang, që do të thotë histori e dy vëllezërve, paraardhës të Fshatit Tumbang Panggu të quajtur Kayau dhe Pulang, të cilët besohet se vijnë nga rajoni i Lumit Tamiang që tani është në Fshatin Tumbang Panggu.”

Ky këngë nuk është thjesht një rrëfim rastësor. Indu Er, një tregimtare e vjetër e Sasana Kayau, thotë:

“Për të kënduar Sasana Kayau Pulang, dikush duhet të përmendë emrin e plotë të historisë, të kryejë ritualin e kërkesës për leje tek paraardhësit, dhe të rrëfejë historinë gjatë tre netëve rresht.”

Në të kundërt, besimi lokal thotë se këngëtari mund të pësojë tulën—një mallkim nga shpirti i paraardhësve që nuk e miratojnë.

Për qëllime kërkimore, unë kërkova që Indu Er të këndonte Sasana Kayau Pulang. Ajo refuzoi me shumë kujdes sepse u frikësua nga tulaja. Ajo dëshiron ta këndojë vetëm nëse plotësohen të gjitha ritualet, përfshirë ofrimin dhe kohën e duhur.

Kjo është një mësim i rëndësishëm në dokumentimin e trashëgimisë kulturore. Ne nuk mund ta konsiderojmë këngën thjesht si një objekt të dhënash. Ajo është një subjekt i gjallë, i cili mund të dokumentohet vetëm nëse jemi të gatshëm të hyjmë në ritet, marrëdhëniet dhe respektin ndaj kohës dhe hapësirës së komunitetit.

Në zhvillimin e saj, Sasana Kayau Pulang që është e shenjtë ka pësuar ndryshim emri në Sasana Kayau. Kënga është e njohur gjerësisht në rajonin e rrjedhjes së Lumit Katingan dhe është e destinuar për të dhënë këshilla, për të shoqëruar shpirtin që ka ndërruar jetë, dhe për rituale të ndryshme të tjera.

Më shumë se thjesht letërsi gojore

Në studimin tim, unë kam parë drejtpërdrejt se si Sasana Kayau funksionon si një mjet “shërimi.”

Një nga momentet më të paharrueshme ishte kur zoti Betut nga fshati Talangkah këndoi Sasana Kayau përpara varrit të kushëririt të tij që kishte ndërruar jetë për shkak të fundosjes ditën e mëparshme.

Kënga e tij e krijuar spontanisht, ishte e drejtuar posaçërisht për shpirtin e kushëririt. Në vargjet e saj, zoti Betut e përmend kushëririn e tij si “një set gandang ahung me tonalitet që nuk sumbang”:

“Gawi-e ngingat nganang behin usang ma aken rengan tingang, puna je pajak pasang kilau ahung gandang je dia pandai sumbang, je jadi munduk hatalumbang nutung nak anding salendang tewun tihang.”

“Kushëriri im, duke kujtuar ty është si një set Gandang Agung që nuk mund të sumbang, sepse kur të gjithë të mblidhemi, do të ulemë në gjunjë së bashku, duke ngrohur natën me baram, duke ringjallur jehonën që ka shuajtur.”

“Por tani, ti ke shkuar si një dritë që ikën, duke lënë këtë botë, si hi që shuhet nga uji i lumit që rrjedh ngadalë, duke sjellë degën e gjallë të ujit që është përmbysur.”

“Lihi garing dehang muh bitang Indang Ses utang mu rengan tingang je nule ngumang bulan bitang mu aken rengan tingang.”

“Tani ti je largë, duke lënë gruan tënde, Nënën Ses, dhe fëmijën tënd që zemra e tij është e thyer duke parë natën pa hënë, qiell pa yje, shtëpi pa këngë.”

---

Lexo gjithashtu: Tradita Gandang Ahung e fisit Dayak: Jo vetëm muzikë, por edhe mënyrë jetese

---

Ky shfaqje nuk është një shikim por komunikim me botën e shpirtërave, një formë terapie kolektive, dhe një ceremoni dhimbjeje që tejkalon fjalët. Shumë anëtarë të familjes qajnë, jo vetëm për shkak të fjalëve, por edhe për mënyrën se si këto fjalë këndohen në gjuhën e veçantë Sasana Kayau — që i kujton atyre zërat e të parëve.

Nuk është çudi që Sasana Kayau konsiderohet si urë ndërmjet botës së njeriut dhe botës së shpirtërave. Në ceremoni të mëdha të vdekjes së fisit Dayak si tiwah, kjo këngë bëhet një nga komponentët kryesorë të ceremoniës. Ajo nuk vetëm shoqëron transferimin e eshtrave të të vdekurit, por edhe hap hapësirën shpirtërore për shpirtin që të kthehet në paqe në botën tjetër.

A mund të zhduket me kohën?

Disa nga këngëtarët e Sasana Kayau që kam takuar, si Babak nga fshati Tewang Rangkang ose i ndjeri Herwandi nga fshati Tewang Manyangen Tingang, pranojnë se numri i folësve aktivë po bie gjithnjë e më shumë.

Të rinjtë e fisit Dayak janë më të interesuar të luajnë me pajisje elektronike, dhe shumë prej tyre nuk dëshirojnë të përpiqen të këndojnë vargje të gjata tipike sasana kayau që janë të vështira për t'u kuptuar.

Madje, disa këngëtarë si i ndjeri Kiris, një mjeshtër Sasana Kayau me zë të veçantë nga Tumbang Panggu, kanë ndërruar jetë para se të mund të transmetonin të gjithë aftësitë e tyre.

Untungnya, komuniteti i Fshatit Tumbang Panggu dhe fshatrat e tjerë në poshtë Lumit Katingan ndërmarrin iniciativën për të mësuar përsëri Sasana Kayau në kontekstin e arsimit tradicional.

Në disa rituale, fëmijët ftohen të marrin pjesë si ndihmës të kënduesve, duke plotësuar ngawus, që është pjesa e vargjeve që mbush boshllëqet ndërmjet strofullave kryesore. Këtu, rinovimi nuk vjen nga kurrikula formale, por nga afërsia emocionale dhe pjesëmarrja shpirtërore.

Rishikimi i praktikës së dokumentimit të artit

Në epokën e arkivave dixhitale dhe inteligjencës artificiale, ne lehtë besojmë se të gjitha njohuritë mund të ruhen, të kërkohen dhe të riprodhohen. Megjithatë, Sasana Kayau e Suku Dayak dëshmon se ka forma njohurie që mund të transmetohen vetëm përmes trupit, zërit dhe marrëdhënieve shoqërore.

Më tej, Sasana Kayau sfidon mënyrën se si shteti dhe institucionet formale kuptojnë ruajtjen e kulturës. Ai mund të muzealizohet, të etiketohet, ose të shndërrohet në një “projekt” identiteti. Por, ai mund të jetojë vetëm nëse komuniteti mbështetës është gjithashtu i gjallë.

Kjo do të thotë se mbështetja për politikat kulturore nuk duhet të bazohet më në logjikën e ekonomisë kreative ose të destinacioneve turistike. Ai kërkon hapësirë për të rritur nga rrënjët e komunitetit të vet, jo të formohet nga skenat e jashtme që e vlerësojnë atë nga vlera e shkëmbimit dhe numri i spektatorëve.

---