Trente vjet pas provave të fundit bërthamore franceze në Polinezi, trashëgimi toksike

Më 13 qershor 1995, presidenti Jacques Chirac njoftoi rifillimin e provave bërthamore në Paqësorin e Jugut. Popullsia e Polinezia franceze ende pret një dëmshpërblim të drejtë për dëmet e pësuara. Në vitin 2021, presidenti Macron pranoi se Franca kishte një « detyrim » ndaj popullit të Maō’hui Nui, duke thirrur për hapjen e arkivave kyçe. Një komision parlamentar hetues mori në dorë këtë çështje.

Këta muaj të fundit, qëndrueshmëria e arsenalit bërthamor francez ka qenë në krye të gazetave, duke shkaktuar diskutime mbi një « mbulesë bërthamore » franceze që mund të mbrojë aleatët e saj në kontinentin evropian. Përballë luftës midis Rusisë dhe Ukrainës, dhe ndaj deklaratave të presidentit rus Vladimir Putin në lidhje me mundësinë e vendosjes së armëve bërthamore në këtë konflikt, pyetja se si më së miri të mbrohet Evropa krijon një emergjencë të paprecedentë që nga koha më e tensionuar e Luftës së Ftohtë.

Pavarësisht aftësive të saj bërthamore më të qëndrueshme, Shtetet e Bashkuara, nën periudhën e Donald Trump, duket se më pak të angazhuara në mbrojtjen e aleatëve të tyre të NATO-s. Debatet mbi mburojën bërthamore franceze përveç kësaj, këto diskutime – të kombinuara me rritjen e shpenzimeve ushtarake në mbarë botën dhe ringjalljen e frikës për një luftë bërthamore – e bëjnë historinë franceze të përgatitjes bërthamore dhe provave të saj të armëve, të dhimbshme aktuale.

Më 13 qershor 1995, Presidenti Jacques Chirac njoftoi se Franca do të rifillonte provën e saj bërthamore në Paqësorin e Jugut. Vetëm disa javë pas zgjedhjes së tij, Jacques Chirac mbylli një moratorium tre-vjeçar mbi provat që paraardhësi i tij, François Mitterrand, kishte vendosur në prill 1992.

Jacques Chirac theksoi se kjo seri e re e provave bërthamore ishte thelbësore për sigurinë kombëtare të Francës dhe për mbajtjen e pavarësisë së forcës së saj të kërcënimit bërthamor. Të tetë provat e planifikuara gjatë muajve në vijim do të jepnin, sipas tij, të dhënat e nevojshme për të kaluar nga shpërthimet e vërteta në simulime të ardhshme kompjuterike. Ai gjithashtu deklaroi se kjo do t’i lejonte Francës të nënshkruante Marrëveshjen për ndalimin e plotë të provave bërthamore (CTBT) që ndalon të gjitha shpërthimet bërthamore, për qëllime ushtarake ose të tjera, deri në vjeshtën e vitit 1996.

Historia e provave të armëve bërthamore në Francë

Njoftimi i bërë nga Jacques Chirac në qershor të vitit 1995, pasuar nga shpërthimi i parë i ri në shtator të të njëjtit vit, shkaktoi kundërshtim të ashpër nga grupet ekologjike dhe pacifiste, si dhe protesta që shtriheshin nga Parisi deri në Papeete, përmes rajonit të Paqësorit dhe në botën e tërë.

Disa përfaqësues të pushteteve të tjera bërthamore globale shprehën shqetësimin e tyre për vendimin e Francës për të kryer prova të reja aq afër hyrjes në fuqi të një ndalimi të plotë. Qeveritë e Australisë, të Zelandës së Re dhe Japoni gjithashtu shprehën kundërshtimin e tyre të vendosur, duke publikuar deklarata diplomatike, si dhe duke bërë thirrje për bojkot të produkteve franceze dhe duke zbatuar masa të tjera hakmarrëse.

Një qëndrim mbrojtës ka qenë një shtyllë e politikës franceze në fushën e armëve bërthamore që nga hyrja e vendit në klubin atomik në vitin 1960, me shpërthimin e « Gerboise Bleue », një bombë prej 70 kilotonash, në Reggane, në Algjeri. Tre provat atmosferike të mëvonshme si dhe trembëdhjetë provat nëntokësore të kryera në Sahara kanë sjellë pasoja të rënda shëndetësore dhe mjedisore afatgjata për popullsitë e rajonit.

Në vitin 1966, programi i provave bërthamore të Francës u transferua në Maō’hui Nui, i njohur nën emrin kolonial “Polinezia franceze”.

Gjatë 26 viteve të ardhshme, u kryen 187 shpërthime bërthamore dhe termobërthamore shtesë franceze, në sipërfaqe dhe nëntokë, në atollet paqësore të Moruroa dhe Fangataufa. Këto prova ekspozuan popullsinë lokale ndaj nivelave të rrezikshme të rrezatimit, duke ndotur rezervat ushqimore dhe ujore, dëmtuar koralet si dhe forma të tjera të jetës detare.

Këto përvoja – si dhe gjashtë shpërthimet e fundit nëntokësore të kryera nga Franca në vitet 1995 dhe 1996 – kanë lënë një trashëgimi toksike për brezat e ardhshëm.

Dëmtime të vazhdueshme, kompensim i pamjaftueshëm

Kur Jacques Chirac shpjegoi arsyet e tij për serinë e re të provave bërthamore të Francës para një salle të mbushur me gazetarë të mbledhur në pallatin e Elizesë në qershor 1995, ai u fokusua në faktin se këto prova të planifikuara, si dhe të gjitha shpërthimet bërthamore franceze, nuk kishin aspak ndonjë pasojë ekologjike.

Sot, ne dimë se kjo deklaratë ishte shumë më tepër sesa e pasaktë. Ishte një gënjeshtër e bazuar në të dhëna dhe konkluzione që kanë nënvlerësuar rëndë efektet e dëmshme të programit francez të provave bërthamore mbi shëndetin e ushtarëve francezë dhe të personelit jo ushtarak të pranishëm në faqet, mbi banorët e zonave përreth, si dhe mbi mjediset ku këto shpërthime kanë ndodhur.

Nga e hëna deri të premten + e diel, merrni falas analizat dhe shpjegimet e ekspertëve tanë për një tjetër këndvështrim mbi lajmet. Abonohuni sot!

Më së fundmi, gjatë Lojërave Olimpike të Parisit 2024, ishte e vështirë të mos ndjehej kontradikta e dukshme midis "Polinezia franceze" si një parajsë turistike dhe vendi idilik për kompeticionet e surf-it, dhe asaj një territor i shënuar nga padrejtësia e vazhdueshme ndaj viktimave të provave bërthamore – një realitet që nxjerr në pah historinë e imperializmit bërthamor të Francës në rajon.

Në vitin 2010, qeveria franceze miratoi ligjin Morin që është menduar të përgjigjet ndaj vuajtjeve të personave të prekur rëndë nga rrezatimi gjatë shpërthimeve bërthamore franceze midis viteve 1960 dhe 1996.

Numri i personave që kanë marrë njohje dhe kompensim mbetet i pamjaftueshëm, veçanërisht në Algjeri. Nga 2,846 kërkesat e paraqitura – që vijnë vetëm nga një përqindje e pakët e mijëra viktimave të vlerësuara – pak më shumë se 400 persona në Maō’hui Nui dhe një vetëm në Algjeri janë kompensuar që nga viti 2010.

Në vitin 2021, presidenti Emmanuel Macron pranoi se Franca kishte një « detyrë » ndaj popullit të Maō’hui Nui. Ai që atëherë kërkoi hapjen e arkivave kyçe të lidhura me këtë histori, por shumë përpjekje mbeten për t’u bërë në të gjitha frontet.

Përfundimet e një komisioni parlamentar francez i fundit mbi efektet e testeve në Paqësor, të cilat pritet të publikohen së shpejti, mund të kontribuojnë në një transparencë më të madhe dhe drejtësi më të mirë për viktimat në të ardhmen.

Në Maʻohi Nui, kërkesat për njohje dhe kompensim janë ngushtë të lidhura me lëvizjen për pavarësi, ndërsa ndikimi dhe trashëgimia e shpërthimeve bërthamore në Algjeri mbeten një burim tensionesh të vazhdueshme me Francën, sidomos për shkak të së kaluarës koloniale të saj.

E ardhmja e traktatit të ndalimit të testeve bërthamore

Në janar të vitit 1996, Franca kryen testin e saj të fundit bërthamor duke shpërthyer një bombë prej 120 kilotonësh nën tokë në Paqësorin e Jugut. Në shtator të atij viti, ajo nënshkroi Traktatin për ndalimin e plotë të testeve bërthamore (TICE), duke u bashkuar me Shtetet e Bashkuara, Rusi, Mbretërinë e Bashkuar, Kinën dhe 66 vende të tjera jo me armë bërthamore në angazhimin e tyre për të mos kryer më shpërthime bërthamore, pavarësisht motivit.

Për rreth 30 vjet më vonë, TICE nuk është ende në fuqi. Edhe pse shumica e nënshkruesve e kanë ratifikuar atë, Kina, Egjipti, Irani, Izraeli dhe Shtetet e Bashkuara janë ndër nëntë vendet që ende nuk e kanë bërë këtë. Për më tepër, Rusia e tërhoqi ratifikimin e saj në vitin 2023. Ndër vendet kryesore jo-nënshkruese janë India, Koreja e Veriut dhe Pakistani – tre vende me armë bërthamore që kanë kryer teste të tyre që nga viti 1996.

Për shkak të këtyre përjashtimeve kryesore nga ndalimi i testeve, perspektivat për një projekt kaq ambicioz si Traktati për ndalimin e armëve bërthamore të vitit 2017, të cilin asnjë shtet me armë bërthamore nuk e ka nënshkruar deri më tani, mbeten të paktën të pasigurta.