3 gjëra që më mësoi Ngũgĩ wa Thiong'o: gjuha ka rëndësi, historitë janë universale, Afrika mund të lulëzojë

Shkrimtari i njohur kenian dhe studiuesi i dekolonizimit Ngũgĩ wa Thiong'o vdiq më 28 maj në moshën 87 vjeç. Shumë homazhe dhe obituarë janë shfaqur në mbarë botën, por ne dëshironim të mësonim më shumë për Thiong'o-n, njeriun dhe proceset e tij të mendimit. Kështu që kërkuam nga Charles Cantalupo, një studjues kryesor i punës së tij, të na tregonte më shumë.

---

Kush ishte Ngũgĩ wa Thiong'o – dhe kush ishte ai për ju?

Kur dëgjuam se Ngũgĩ kishte ndërruar jetë, një nga mendimet e mia të para ishte se sa larg kishte arritur në jetën e tij. Asnjë shkrimtar afrikan nuk ka aq shumë arritje kryesore, të qëndrueshme në krijimtari në një gamë kaq të gjerë gjuhësore si Ngũgĩ wa Thiong'o. Librat e tij përfshijnë romane, drama, tregime të shkurtra, ese, studime, kritikë, poezi, kujtime dhe libra për fëmijë.

---

Lexoni më shumë: Pesë gjëra që duhet të dini për Ngũgĩ wa Thiong'o, një nga shkrimtarët më të mëdhenj të Afrikës të të gjitha kohërave

---

Fiksoni, shkrimet jo-fiksoni dhe dramat e tij që nga fillimi i viteve 1960 deri më sot shpesh ripërtypen. Për më tepër, veprat monumentale të Ngũgĩ janë në dy gjuhë, anglisht dhe Gĩkũyũ, dhe veprat e tij janë përkthyer në shumë gjuhë të tjera.

Nga një familje e madhe në fshatin në Kenia dhe një bir i gruas së tretë të babait të tij, ai u shpëtoi nga nxitja e nënës së tij për t'u arsimuar. Kjo përfshinte një shkollë të mesme britanike në Kenia dhe Universitetin Makerere në Ugandë.

Kur një shkrimtar të ri të shkëlqyeshëm kishte arritur suksesin e tij të madh të parë në një takim në 1962 në Kampala, Konferenca e Shkrimtarëve Afrikanë të Shprehjes Angleze, ai e quajti veten “James Ngũgi”. Ky ishte gjithashtu emri në kopertinën e tre romaneve të tij të para. Ai kishte arritur famë tashmë si shkrimtar afrikan, por, siç thuhet shpesh, më i miri ishte ende për t’u ardhur.

Jo derisa ai shkroi së bashku me Unë do të martohem kur të dua me Ngũgĩ wa Mirii ishte emri “Ngũgĩ wa Thiong’o” në kopertinën e librave të tij, duke përfshirë romanin modern të parë të shkruar në Gĩkũyũ, Djalli në Kryq (Caitaani Mũtharaba-inĩ).

Unë do të martohem kur të dua u interpretua në vitin 1977 në Gĩkũyũ në një qendër komunitare lokale. Ishte ndaluar dhe Ngũgĩ u burgos për një vit.

Dhe ende shumë më tepër kishte për të ardhur: mërgim nga Kenia, profesorë në Mbretërinë e Bashkuar dhe SHBA, libër pas libri, fiction dhe non-fiction, shumë leksione dhe konference të ftuara në të gjithë botën, një koleksion i mahnitshëm i çmimeve letrare (me përjashtim të veçantë të Çmimit Nobel për Letërsi), diploma nderi, dhe emërimet më të shquara akademike në SHBA, nga bregu lindor deri në bregun perëndimor.

Megjithatë, përveç ndikimit të nënës së tij dhe pa dyshim aftësisë dhe vendosmërisë së tij, nëse mund të thuhej se një faktor kishte ndihmuar në zhvillimin e tij intelektual dhe letrar – nga argjila e kuqe e Kenias në horizontin e historisë botërore të letërsisë – ishte gjuha e lindjes së tij: Gĩkũyũ. Nga historitë që nëna e tij i tregonte kur ishte fëmijë deri te shkrimi i tij në Gĩkũyũ për një audiencë lokale, panafrikane dhe ndërkombëtare. Ai ofroi çdo arsye pse duhet të zgjedhë këtë rrugë në librat e tij të kritikës dhe teorisë.

Ngũgĩ gjithashtu ishte shoku im për më shumë se tri dekada – përmes profesoratit të tij në SHBA, në Eritre, në Afrikën e Jugut, dhe së fundi duke u transferuar në SHBA për të jetuar me fëmijët e tij. Kishim një bisedë të vazhdueshme – personalisht, gjatë shumë projekteve letrare, me telefon dhe internet.

Miqësia jonë filloi në vitin 1993, kur unë e intervistova për herë të parë. Ai po jetonte në ekzil nga Kenia në Orange, New Jersey, ku unë lindi. Të dy ndjeheshim si në shtëpi në fillim të bashkëpunimit tonë. E ndjeheshim të njëjtën gjë së bashku përmes konferencave, librave, përkthimeve, intervistave dhe shumë projekteve të tjera letrare që pasuan.

Cilat janë veprat e tij më të rëndësishme?

Meqenëse Ngũgĩ ishte një shkrimtar kaq i madh dhe shumë i ndryshëm, ai ka shumë veprat e tij të rëndësishme. Romanet e tij më të hershme dhe historike si A Grain of Wheat dhe The River Between. Dramaturgjia e tij që tronditi regjimin.

Romanet e tij kritike dhe kontroverse si Devil on the Cross dhe Petals of Blood. Romanet e tij më të eksperimentale dhe plotësisht moderne si Matigari dhe Wizard of the Crow.

Kritika e tij letrare që ndryshoi epokën si Decolonising the Mind. Ai ka tri vëllime jozyrtare dhe tërheqëse të memoarëve të shkruara më vonë në jetë. Rrëfimi i tij në poezi i një epike Gĩkũyũ, The Perfect Nine, është libri i tij i fundit i madh. Një lexues i Ngũgĩ mund të ketë shumë dëshira të zemrës.

Libri im , Ngũgĩ wa Thiong’o: Tekste dhe Kontekste, u bazua në konferencën tre-ditore me të njëjtin emër që organizova në SHBA. Në atë kohë, ishte konferenca më e madhe që është mbajtur ndonjëherë mbi një shkrimtar afrikan kudo në botë.

Ato që mësova atëherë vlejnë edhe më shumë tani. Nuk ka kufij për interesin që veprat e Ngũgĩ mund të gjenerojnë në çdo kohë, kudo dhe në çdo formë. E pashë këtë të ndodhë në vitin 1994 në Reading, Pennsylvania, dhe e shoh tani 30 vjet më vonë në rritjen e interesit dhe njohjes në të gjithë botën pas vdekjes së Ngũgĩ.

Në vitin 1993, ai kishte botuar një libër me ese me titull Moving the Centre: The Struggle for Cultural Freedoms. Duke u fokusuar te veprat e Ngũgĩ, konferenca dhe libri ishin “ndryshimi i qendrës” në fjalët e Ngũgĩ, “në qendra të vërteta krijuese mes popullit punëtor në kushte të barazisë gjinore, racore dhe fetare”.

Cilat janë përmbledhjet tuaja nga diskutimet me të?

Së pari, gjuhët afrikane janë çelësi për zhvillimin afrikan, duke përfshirë letërsinë afrikane. Ngũgĩ eksploroi dhe mbrojti këtë parim themelor në më shumë se 40 vjet mësimdhënie, ligjërata, intervista, biseda dhe gjatë shumë librave të tij të kritikës letrare dhe teorisë. Gjithashtu, ai e përfaqësoi atë, duke shkruar romanet e tij më të vonshme në Gĩkũyũ, përfshirë veprën e tij madhore, Wizard of the Crow.

Gjithashtu, ai kodifikoi deklaratën e tij për pavarësinë e gjuhës afrikane duke bashkë-shkruar Deklaratën e Asmarës, e cila është përkthyer gjerësisht. Ajo avokon për rëndësinë dhe njohjen e gjuhëve dhe letrave afrikane.

Së dyti, letërsia dhe shkrimi janë një botë dhe jo një vend. Çdo vend dhe gjuhë mund të jetë omnicentrike: përkthimi mund të kapërcejë çdo kufi, vijë ndarjeje ose gjeografi dhe ta bëjë kuptimin universal. Qoftë anglishtja e Shekspirit, italishtja e Dante-s, Gĩkũyũ e Ngugi-t, hebraishtja dhe aramejshja e Biblës, ose diçka tjetër, e madhe ose e vogël.

Së treti, në një nivel më personal, kur takova për herë të parë Ngũgĩ-n, isha një studiues letrar evropian-amerikan dhe një poet me pak njohuri për Afrikën dhe letrat dhe gjuhët e saj, shumë më pak për vetë Ngũgĩ-n. Ai ishte djali i tij i preferuar. Por kjo nuk e ndaloi atë të më jepte idenë dhe ta bëja të kuptoja se si gjuhët afrikane përmbanin farat e një Rilindjeje Afrikane nëse do të liroheshin të rriteshin.

E dija që Rilindja historike evropiane Rilindja rrënjosi, u rrit, lulëzoi dhe u zhvillua përmes shkrimtarëve të saj në gjuhët e folura evropiane. Anglishtja, frëngjishtja, gjermanishtja, italishtja, spanjishtja dhe të tjera zënë vendin e latinishtes në shprehjen e më të mirës që mendohej dhe thuhej në vendet e tyre. Megjithatë, përkthimi midis dhe mes këtyre gjuhëve si dhe nga kultura klasike latine dhe greke, plus tekstet dhe kulturat biblike, i bëri ato gjithnjë e më të përbashkëta dhe të kuptueshme.

---

Lexoni më shumë: Drama që formësoi shkrimin dhe aktivizmin e Ngũgĩ-t vjen në shtëpi në Kenia

---

Nga Ngũgĩ duke diskutuar gjuhët afrikane, mora një ndjenjë se shkrimtarët, tregimtarët, njerëzit, artet dhe kulturat afrikane mund të krijojnë një paradigmë të ngjashme dhe të tejkalojnë kolonializmin, gjuhët koloniale, neokolonializmin dhe çdo gjë tjetër që mund të pengojë madhështinë.