Gënjeshtrat e mandatit të parë të Trump-it në qendër të përshkallëzimit midis Iranit dhe Izraelit

Presidenti i SHBA-së, Donald Trump, është peshon nëse duhet të bashkohet me Izraelin në sulmin ndaj Iranit. Faktin që ai madje po mendon për një hap të tillë, është, në mendimin tim, një pasojë e drejtpërdrejtë e vendimit të tij të vitit 2018 për të shkelur marrëveshjen e negociuar gjatë presidencës së Barack Obamës që kufizonte aftësitë bërthamore të Iranit në këmbim të lehtësimeve të sanksioneve.

Trump jo vetëm që shfrytëzoi mundësinë për të kufizuar ashpër ambiciet bërthamore të Iranit. Ai gjithashtu mbylli derën për të treguar Iranit se diplomacia dhe zhvillimi ekonomik mund të ofronin një rrugë më premtuese sesa luftërat e proxy-t.

Rracioni kryesor strategjik i administratës së Obamës pas marrëveshjes bërthamore të Iranit të vitit 2015, ose plani i përbashkët i veprimit gjithëpërfshirës (JCPOA), ishte se mes disa luftërash rajonale shkatërruese dhe një publiku amerikan i lodhur nga ndërhyrjet ushtarake të shtrenjta, një luftë me Iranin do të ishte katastrofike. Kjo ishte veçanërisht e vërtetë duke pasur parasysh dëshirën në rritje të SHBA-së për t’u kthyer drejt kufizimit të Kinës.

Merr lajmet nga ekspertë të vërtetë, drejtpërdrejt në kutinë tënde postare. Abonohu në buletinin tonë ditor për të marrë të gjitha mbulimet më të fundit të The Conversation UK për lajme dhe kërkime, nga politika dhe biznesi deri te arti dhe shkenca.

Obama sfidoi kundërshtarët e marrëveshjes të propozojnë një alternativë të besueshme. Dhe kryeministri i Izraelit, Benjamin Netanyahu, adresoi Kongresin e SHBA-së për të bërë rastin kundër JCPOA-së. Ai argumentoi se kjo nuk do të parandalonte Iranin të zhvillonte armë bërthamore.

Por në fund, Obamë arriti të bindë publikun amerikan se alternativa e vetme reale ndaj një marrëveshjeje të negociuar me Iranin ishte një luftë tjetër në Lindjen e Mesme.

Trump besonte se dalja nga JCPOA dhe shkatërrimi i ekonomisë iraniane do të detyronte ose regjimin të pranonte kufizime të mëdha në programin e saj bërthamor dhe të moderonte sjelljen e saj rajonale, ose do të shkaktonte rrëzimin e të gjithë sistemit teokratik.

Çfarë u ndoq më pas ishte një përshkallëzim i ashpër i tensioneve në Gjirin Persik. Irani shfaqi një varësi më të madhe nga rrjeti i përfaqësuesve rajonalë, me sulme ndaj personelit amerikan që po rriteshin. Ai gjithashtu rriti në mënyrë të konsiderueshme rezervat e uranit të pasuruar shumë.

Kur Trump mori detyrën në vitin 2017, JCPOA kishte tashmë eliminuar 98% të rezervave të uranit të pasuruar të Iranit. Gjithashtu, ajo kufizoi pasurimin në 3.7%, shumë nën nivelin e nevojshëm për një bombë bërthamore.

Situata ka ndryshuar që nga tërheqja e Trump. Justifikimi kryesor i Izraelit për nisjen e sulmit ndaj Iranit më 15 qershor ishte vendimi i Agjencisë Ndërkombëtare të Energjisë Atomike se Irani kishte tani grumbulluar mbi 408kg uran të pasuruar deri në 60%. Netanyahu pretendoi se Irani mund të ishte “brenda disa muajsh” nga prodhimi i një arme bërthamore.

Megjithatë, edhe me këto shkelje serioze, inteligjenca amerikane ka deklaruar në mënyrë të vazhdueshme se Irani nuk po ndjek aktivisht një armë të tillë. Ajo kohët e fundit vlerësoi se, edhe nëse Irani vendos ta bëjë këtë, ishte deri në tre vjet larg nga të qenit në gjendje të prodhonte një armë bërthamore që mund ta dorëzonte në një objektiv të zgjedhur.

Ndërsa Netanyahu mund të kishte dashur të sulmonte Iranin gjithsesi. Ai ka pretenduar përsëri gjatë 15 viteve të fundit se veprimet ushtarake të menjëhershme ishin të nevojshme për të ndaluar Iranin nga marrja e një bombe bërthamore.

Por do të ishte më e vështirë të justifikonte një sulm ndaj Iranit nëse ai nuk kishte uran të pasuruar shumë dhe po përmbushte verifikueshëm me JCPOA-n. Irani kishte qëndruar në JCPOA për katër vjet, duke përfshirë një vit pas tërheqjes së SHBA-së, dhe nuk ka prova që sugjerojnë se nuk do të kishte mbajtur një marrëveshje që Irani qartë e shihte si në interesin e saj.

Kampanja e presionit maksimal

Programi bërthamor në zhvillim i Iranit mund të jetë preteksti i menjëhershëm për eskalimin aktual. Por strategjia e luftës së proxy-t të Iranit, duke përdorur grupe militante rajonale për të luftuar Izraelin dhe për të shërbyer si pika presioni që mund të aktivizojë kur është i kërcënuar, formon sfondin tjetër thelbësor.

Kjo strategji është para administratës Trump. Por kampanja e ashtuquajtur “presioni maksimal” e Trump-it qartë e rriti tensionin në Lindjen e Mesme, duke bërë që përballja direkte midis Izraelit dhe Iranit të jetë më e mundshme.

Kur Trump vendosi sanksione që synonin të eliminonin eksportet e naftës dhe gazit të Iranit, Teherani u hakmor duke përdorur pozicionin strategjik në Gjirin e Hormuzit për të shqetësuar transportin e Gjirit. Në shtator 2019, një sulm me dron iranian mbi një impiant për përpunimin e naftës së Arabisë Saudite përkohësisht ndaloi 50% të prodhimit të naftës së Arabisë Saudite.

Normalisht, Irani nuk do të kishte interes të prishte transportin e Gjirit. Kjo është sepse gazi dhe nafta e tij duhet të kalojnë përmes Gjirit të Hormuzit. Por strategjia e tij ishte të pengonte luftën ekonomike të Trump-it duke treguar se nuk do të ishte i vetmi që do të vuante.

Teherani pa surprizë e konsideroi politikën e Trump-it si një përpjekje për të ndryshuar regjimin dhe u përgjigj duke dyfishuar strategjinë e “mbrojtjes së përparme”. Irani rriti mbështetjen ushtarake, financiare dhe politike për grupet proxy në Irak, Liban, Siri dhe Jemen. Dhe gjithashtu vazhdoi zhvillimin e programit të raketave balistike.

Para vitit 2018, SHBA vlerësonin se Irani po dërgonte rreth US$200 milionë (£148 milionë) në vit në grupin e armatosur libanez, Hezbollah. Deri në vitin 2020, po dërgonte US$700 milionë.

Refuzimi i Trumpit të JCPOA gjithashtu dëmtoi në mënyrë kritike zërat më të moderuar në Iran. Në vitin 2017, suksesi i JCPOA ndihmoi të shtynte presidentin reformist Hassan Rouhani në një mandat të dytë në detyrë. Megjithatë, në vitin 2021, regjimi paralajmëroi figurat kyçe të moderuara që të mos kandidojnë.

Ebrahim Raisi, një radikal i cili kishte humbur kundër Rouhani në vitin 2017 dhe tashmë ishte nën sanksione të SHBA-së, u zgjodh si president i Iranit. Raisi dhe fraksioni i tij kërkuan kushte më të ashpra për çdo marrëveshje bërthamore të ardhshme – më shumë lehtësime sanksionesh paraprakisht dhe garanci të detyrueshme kundër tërheqjes së SHBA-së në të ardhmen.

Këto përpiqenë të ringjallnin marrëveshjen nën presidencën e Joe Biden, pasi vetëm Kongresi mund të ofronte garanci të tilla. Kjo ishte një perspektivë e pabesueshme në mes të tensioneve në rritje me një Iran më armiqësor, të avancuar në bërthamë, i cili po bashkëvepronte gjithnjë e më shumë me Rusinë.

Asnjë nga këto nuk e lirojnë Iranin nga intransigjenca e tij, mbështetja për terrorizmin ose brutalizimi i qytetarëve të tij. As edhe nuk e lirojnë Republikën Islamike nga kritikat për vendimin e saj për të braktisur kufizimet bërthamore të miratuara nën JCPOA – edhe nëse ishte SHBA-ja që shkeli më parë marrëveshjen.

Në fund të fundit, megjithatë, kushtet që çuan në këtë luftë pothuajse me siguri nuk do të kishin lindur pa keqmenaxhimin e politikës së Iranit nga ana e Trump në administratën e tij të parë. Ishte një paraprijës i udhëheqjes së tmerrshme që po tregon në këtë luftë.