Kurdet në Ballkan përballen me përshkallëzimin Iran-Israel

Les Kurdes, essentiellement répartis entre l’Iran, l’Irak, la Syrie et la Turquie, disposent dans ces pays de diverses structures politiques, administratives et militaires, dhe kanë marrëdhënie të ndërlikuara midis tyre dhe me pushtetet në vendet e tyre përkatëse. Rritja e fundit midis Izraelit dhe Iranit a ka mundur të ringjallë ëndrrën, kurrë të realizuar, të një Kurdistani të madh të pavarur, apo kjo perspektivë tashmë është gjerësisht e pavlefshme? Bisedë me Iris Lambert, specialiste të lëvizjes së çlirimit kurd në Sciences Po.

---

Pasi goditjet izraelite dhe amerikane ndaj Iranit, disa analistë kanë pohuar se kurdët iranianë tashmë parashikonin një rënie të mundshme të regjimit të Teheranit. A është edhe analiza juaj kështu?

Iris Lambert: Kurdët e Iranit përbëjnë rreth 10 % të popullsisë iraniane, ose rreth 9 milionë njerëz. Kjo është rreth 25 % e kurdëve të Mesdheut Lindor. Irani është, së bashku me Turqinë, vendi ku ata janë më të shumtë.

Ka një ngjarje shumë e rëndësishme në histori – dhe në imagjinatën kolektive – kurde: është themelimi në vitin 1946, në Kurdistanin iranian, i Republika e Mahabadit. Ajo u drejtua nga Qazi Muhammad, atëherë udhëheqësi i Partisë Demokratike të Kurdistanit të Iranit (PDKI), parti që ekziston edhe sot. Kjo Republika e Mahabadit mbledhi kurdë nga rajone të ndryshme: Mustafa Barzani, udhëheqësi kurd irakian, ishte ministri i mbrojtjes. Megjithatë, kjo Republikë u rrëzua shpejt nga ushtria iraniane. Qazi Muhammad u var në litar dhe Barzani kërkoi strehë në Bashkimin Sovjetik.

Ky episod gjithmonë ka një peshë të konsiderueshme sot. Republika e Mahabadit ilustron faktin që kurdët e Iranit janë të organizuar politikisht, që shumë kohë më parë. Katër partitë kryesore aktuale janë PDKI, Komala (Partia e Punëtorëve të Kurdistanit të Iranit), Partia për një jetë të lirë në Kurdistan (PJAK) dhe Partia e Lirisë së Kurdistanit (PAK).

PDKI është më e madhe nga katër. Ish-kreu dhe figura simbolike e saj, Abdul Rahman Ghassemlou, u internua në vitet 1970 dhe u vra në Vjenë në vitin 1989 nga agjentët e Republikës Islamike të Iranit. Ai pushon në Père-Lachaise në Paris, dhe varri i tij është bërë një vend përkujtimi për shumë kurdë.

Sot, shumë anëtarë të PDKI jetojnë në mërgim në Evropë, kryesisht në Francë dhe Holandë. Dhe shumë të tjerë jetojnë në kampe në Irak. Tiranë, që akuzon PDKI-në për përgatitje të një revolucioni nga territori irakian, nënshkroi në vitin 2023 një marrëveshje për demilitarizimin e këtyre militantëve kurdë dhe për transferimin e kampeve të tyre, të cilat ndodheshin në kufirin e Iranit, në vende më të largëta për të shmangur aktivitetin ndërkufitar. Kjo marrëveshje është zbatuar pjesërisht: kampeve u është transferuar në brendësi të Irakut, por të gjithë militantët nuk janë çarmatosur.

Bazat ndërkufitare të partive kurde – ato të PDKI dhe Komala në radhë të parë – janë bombarduar nga Tiranë që nga viti 2016 dhe veçanërisht që nga viti 2022 dhe ngritja pas vdekjes së Jîna (Mahsa) Amini, e cila ishte kurde, dhe vrasja e saj revoltoi gjithë popullatën iraniane – kjo ishte lëvizja e njohur « Grua, Jeta, Liria ».

Partitë e tjera kanë peshë më të vogël se PDKI: Komala, që fillimisht kishte një orientim marksist-leninist, ka adoptuar një linjë politike më të butë me kalimin e viteve. Ai ka vuajtur shumë nga bombardimet iraniane në vitin 2023. PAK, i njohur për rolin e tij në luftën kundër Shtetit Islamik pranë peshmergëve irakianë, është sot i vetmi që kërkon një shtet kurd të pavarur, edhe pse partia ka peshë të vogël, politikisht si dhe ushtarakisht.

PJAK, së fundmi, e vetëquajturi nga Abdullah Öcalan, themeluesi i Partia e Punëtorëve të Kurdistanit (PKK), dhe nga konfederata demokratike. Është organizatë motër e PKK-së në Iran, ajo ekziston që prej vitit 2004. Megjithatë, ajo nuk e konsideron veten të përfshirë në shpërbërjen e fundit të PKK-së. PJAK, shumë i armiqësishëm ndaj Teheranit, e vlerëson se veprimi i Izraelit në këtë muaj qershor mund të ofrojë një mundësi të përshtatshme për një fazë të re të mobilizimit në Iran brenda lëvizjes Femër, Jeta, Liri. Kjo nuk ishte një mënyrë për t’u rreshtuar pas Tel-Avivit, por njohja e faktit se dobësimi i Republikës Islamike mund të shërbejë interesave kurde.

Të gjitha këto parti ndajnë disa kërkesa: njohje kulturore dhe ligjore, dhe të drejta politike. Megjithatë, ka disa dallime në projektin politik që ata dëshirojnë të vendosin. Dhe koordinimi i tyre është me të vërtetë i dobët. Nuk janë të gjithë në të njëjtën linjë, dhe nuk arrijnë të organizohen mirë midis tyre.

Pasi përfundoi « lufta e dymbëdhjetë ditëve », a është vërejtur një shtesë e shtypjes në Iran kundër kurdëve, disa prej të cilëve, si PAK, janë kënaqur nga sulmet izraelite?

I. L. : Po, plotësisht po. Ka pasur një sulm të plotë ndaj regjimit në përgjithësi mbi gjithçka që dukej afër ose larg si opozitë. Por aktivistët kurdë, dhe kurdët në përgjithësi, janë prekur veçanërisht. Më shumë se 300 persona janë arrestuar në rajonet kurde.

Ka pasur përgjithësisht ekzekutime që nga fillimi i sulmeve izraelite, dhe një pjesë e konsiderueshme e personave që janë ekzekutuar ishin kurdë. Të paktën tre të burgosur politikë janë ekzekutuar pasi u akuzuan për spiunazh në favor të Izraelit. Në përgjithësi, kurdët e Iranit janë më pak të favorizuar sot se para 12 qershorit.

Si kanë reaguar kurdët e tre vendeve të tjera të rajonit, ku ata janë të pranishëm në numër, ndaj sulmit izraelit dhe pastaj amerikan ndaj Iranit?

I. L. : Ka pasur, kudo, ndërgjegjje për faktin se vendet ku janë pjesë rajonet kurde kanë shumë për të humbur në këtë fazë. Në Irak, për shembull, kishte një frikë se lufta do të përhapet në territorin irakian. Qeveria rajonale kurde e Irakut nuk dëshiron aspak të përfshihet në një luftë rajonale.

Duhet të kujtohet se kjo qeveri është e ndarë, madje edhe territorialisht, në dy zona të kontrolluara nga dy parti politike: Partia Demokratike e Kurdistanit (PDK) të Netchirvan Barzani, nga njëra anë, dhe Unioni Patriotik i Kurdistanit (UPK) të Bafel Talabani, nga ana tjetër. PDK është më afër Turqisë, ndërsa UPK është më shumë në një zonë ndikimi iranian. Të gjitha këto e bëjnë situatën shumë të komplikuar në aspektin e pozicionimit zyrtar. Dhe është në zonat e PDK-së në Irak që janë vendosur bazat amerikane që Irani mund të godiste si hakmarrje për sulmet e Shteteve të Bashkuara.

Së fundi, Irak, në përgjithësi, është ndarë shumë midis, nga njëra anë, aleatëve iranianë dhe, nga ana tjetër, partneritetit të tij të sigurisë me Uashingtonin. Në këtë kontekst, irakianët në përgjithësi, dhe kurdët irakianë veçanërisht, kanë shmangur të pozicionohen fuqimisht, ndërkohë që kanë dënuar sulmet e Izraelit.

Situata është e ngjashme sa i përket administratës së pavarur të kurdëve të Sirisë: ata janë aleatë të amerikanëve, dhe ka baza amerikane në tokën e tyre. Prandaj, edhe këtu, një pozicion i neutralitetit të kujdesshëm, sidomos duke pasur parasysh negociatat për një marrëveshje me Damaskun, dhe kjo nuk është koha për ta mohuar nocionin e sovranitetit të shtetit.

Sa i përket kurdëve të Turqisë, ata kanë reaguar me kujdes, të vetëdijshëm, nga njëra anë, për fjalimin e Erdogan – i shqetësuar për t’u bërë i radhës në listën e Izraelit – dhe, nga ana tjetër, të përfshirë nga çështjet vendore lidhur me vendosjen e një procesi paqeje midis Turqisë dhe PKK-së.

PKK-ja ka njoftuar shpërbërjen e saj më shumë se një muaj më parë. Cilat kanë qenë, në këtë fazë, pasojat konkrete të kësaj deklarate? A ka dorëzuar vërtet armët dhe ka ndaluar çdo operacion, apo po kalon drejt diçkaje të ndryshme?

I. L.: Njoftimi për shpërbërjen e PKK-së u bë pas atij për ndaljen e zjarrit me Turqinë. Kjo shpërbërje u deklarua në mënyrë unilaterale nga PKK, pa ndonjë përgjigje zyrtare nga Ankaraja deri më tani. Operacionet turke me intensitet më të ulët kundër pozicioneve të PKK-së në Kurdistanin irakian vazhdojnë. Për disa arsye.

Së pari, PKK kërkon nga Turqia të vendosë një kornizë të qartë ligjore – pra, një votim në Parlament – para se të dorëzojë plotësisht armët. Anëtarët e PKK-së kanë në mendje përpjekjet e mëparshme për paqe, veçanërisht midis 2013 dhe 2015, të cilat dështuan dhe çuan në rifillimin e ashpër dhe të gjakosur të luftës së armatosur. Ata e dinë që ky proces paqeje mund të ndalojë. Prandaj, ata frikësohen që të gjithë ata që mund të marrin pjesë në këtë proces të ndëshkohen më vonë nëse negociatat dështojnë. Por Erdogan kërkon që PKK të dorëzojë armët para çdo gjëje tjetër. Më 12 korrik, rreth tridhjetë luftëtarë të PKK-së dogjën armët e tyre gjatë një ceremoni simbolike për të dëshmuar angazhimin e tyre për një proces paqeje, por ngjarja nuk u pasua nga njoftime konkrete. Pra, ekziston një ndryshim në interpretimin e situatës nga të dy palët, Erdogan duke konsideruar që PKK po kapitullon, ndërsa PKK e sheh këtë fazë si arritjen e qëllimit të luftës së armatosur.

Në Siri, pushteti i ri nënshkroi më 10 mars një marrëveshje me strukturat kurde. Tre muaj e gjysmë më vonë, ku jemi tani? Kurdet e Sirisë a mund të kenë besim tek Ahmed Al-Charaa, njeriu i ri i fuqisë në Damask dhe ish-udhëheqësi xhihadist ?

I. L.: Sigurisht, me ndryshimin e regjimit në Siri, pyetja për një marrëveshje midis dy qeverive të vendit – domethënë midis Damaskut dhe administratës autonome kurde – është rikthyer në tryezë. Por ka tendencë të harrohet se administrata autonome e Veriut dhe Lindjes së Sirisë (AANES, emri zyrtar i qeverisë së ashtuquajtur Rojava) gjithmonë ka kërkuar një formë marrëveshjeje me Damaskun. Bashar Al-Assad ka refuzuar sistematikisht të dëgjojë për të. Kjo nuk është pozicioni i autoriteteve të reja të Damaskut. Asgjë për t’u çuditur, pra, që Kurdet e Sirisë të fillojnë të flasin me këto të fundit.

Marrëveshja e 10 marsit parashikon integrimin e institucioneve civile dhe ushtarake të AANES në shtetin sirian. Kjo marrëveshje duhet të zbatohet deri në fund të vitit; ende ka kohë. Por gjërat po përparojnë tashmë.

Ka një hapësirë që është një lloj laboratorie për këtë tranzicion: janë lagjet e Cheikh-Maqsoud dhe Achrafieh në Alep. Atje ekziston një partneritet midis Assayech (forcat e policisë kurde) dhe forcave të policisë së qeverisë së re, duke përfshirë patrulla të përbashkëta. Gjithashtu ka evolucione në anën e Afrinit (veri-lindje e Sirisë), me kthimin e popullsisë kurde të zhvendosur që nga operacioni turk i njohur si « Rameau d’olivier » në vitin 2018. Ekzistojnë shkëmbime, kryesisht të naftës dhe gazit, midis të dy administratave. Delegacione të qeverisë së re të Damaskut kanë vizituar institucionet në veri-lindje të Sirisë, kryesisht në Al-Hol…

Kjo qetësim mund të duket e çuditshme sepse përgjegjësit e pushtetit të ri sirian kanë përballuar kurdet për vite me radhë…

I. L. : Besimi nuk është zhdukur, sigurisht. Disa gjëra kanë prekur shumë në anën kurde, duke filluar nga promovimi i disa udhëheqësve të fraksioneve të ushtrisë kombëtare siriane (ANS) të cilët janë integruar në ushtrinë e rregullt. Këta komandantë të fraksioneve, si divizioni al-Hamza ose divizioni Sultan Murad janë përgjegjës për krime të rënda të kryera kundër popullsisë kurde, por janë gjithashtu kohët e fundit sanksionuar nga BE për pjesëmarrjen e tyre në masakrat e alawitëve në bregdetin sirian në muajin mars të vitit të kaluar.

Këta njerëz kanë një reputacion shumë të keq, ata kanë shumë gjak në duar. Por, pavarësisht kësaj mosbesimi që ky lloj emërimi ushqen, dialogu vazhdon.

Le të kthehemi përfundimisht te kurdët e Irakut…

I. L. : Kurdët e Irakut janë ata që kanë përfaqësimin institucional më të avancuar. Që nga viti 2005, ekziston një kushtetutë e re irakiane, e miratuar pas pushtimit amerikan dhe rrëzimit të Saddam Huseinit. Ata përfitojnë nga një status politik që është i veçantë. Ata kanë një rajon autonom, Kurdistani irakian, i cili është njohur kushtetueshëm, dhe ka Parlamentin e tij dhe forcat e tij të sigurisë, ata të njohurit si peshmerga.

Kurdët e Irakut janë gjithashtu përfaqësuar në Parlamentin federal në Bagdad. Dhe tradicionalisht, presidenca e Republikës në Irak i takon një Kurdi (sot, Abdel Latif Rashid). Megjithatë, ekzistojnë konflikte. E kam thënë, territori i Kurdistanit irakian është i ndarë midis dy partive që janë shumë armiqësore me njëra-tjetrën, UPK dhe PDK. Për të kaluar nga territori i njërës tek tjetra, duhet të kalosh në kontrollo. Dhe kjo armiqësi rëndon shumë funksionimin e institucioneve. Kuvendi kurd nuk funksionon: nuk ka ligje që janë miratuar. Kjo rëndon shumë edhe mbi popullsitë, duke dobësuar kohezionin kurd, dhe rinia është plotësisht e zhgënjyer ndaj elitave të saj, të perceptuara si të korruptuara.

A ka një emigrim të madh të kurdëve të Irakut?

I. L. : Po, janë shumë që ikin për në Evropë. Personat që kalojnë Kanalin në varkat që përmbysen, shpesh janë Kurde nga Iraku.

Në përgjithësi, nëse ju ndjek mirë, Kurdet, qoftë nga Turqia, Irani, Iraku ose Siria, preferojnë të kenë një autonomi të madhe brenda këtyre shteteve, më shumë se një Kurdistan i pavarur?

I. L. : Absolutisht. Ky ideal i një Kurdistani të pavarur nuk është zhdukur plotësisht nga imagjinata, por, sot, nuk është më një projekt politik afatshkurtër ose madje afatmesëm. Prioritetet e Kurdeve janë njohja e të drejtave të tyre politike dhe kulturore, duke filluar nga të drejtat gjuhësore, dhe përmirësimi i kushteve të tyre të jetesës. Shumica e Kurdeve, kryesisht në Siri ose në Turqi, nuk kanë mundur t’u japin fëmijëve të tyre emra kurdë sepse u ishte ndaluar të flisnin gjuhën e tyre, dhe ata duhet të “ktheheshin” te emrat arabë. Sot, ata dëshirojnë njohjen kulturore dhe politike: i madh Kurdiastani do të presë…

---

Fjalët u mblodhën nga Grégory Rayko.