Në vitet '80, disa rockbanda jugosllave këndonin për dashurinë homoseksuale

Pavarësisht progresit të këtyre grupeve, dekada e ardhshme pa dyshim shënoi një lloj kthese

Fillimisht publikuar në Global Voices

Pjesëmarrës i Skopje Pride 2025 duke mbajtur një shenjë me shkrimin “Dashuria është shumë e bukur për t’u fshehur.” Foto nga Vančo Džambaski, CC BY-NC.

Ndërsa Jugosllavia shoqëria kryesore u rrit gjithnjë e më patriarkale gjatë viteve 1980, disa nga grupet e rokut të vendit do të performonin rregullisht këngë që flisnin për dashurinë e të njëjtit seks. Ylli boshnjak i rokut Sejo Sexon, lider i grupit legjendar të Sarajevës Zabranjeno pušenje, së fundmi i kujtoi dashamirësve të muzikës këtë, duke shpjeguar se kënga hit e grupit nga viti 1989 “Javi mi” (“Më thuaj”) ishte për dashurinë midis dy burrave.

Në një intervistë me gazetarin muzikor Boro Kontić, e publikuar në librin “Pamtim to kao da je bilo danas” (“E kujtoj sikur të ishte dje”), Sexon shpjegoi:

Kjo është një përpunim. Në origjinal është ‘Turn on me.’ Albumi ‘New sensations,’ Lou Reed. Kjo është një këngë dashurie për dy burra. Ajo që është normale në Nju Jork në ato vite. Ose në Paris, Londër, Berlin… Por tek ne, rreth LGBT, ende ekziston ai moment i konspiracionit, misterit, frikës që të zbulojnë. Guximi jonë homoseksualë nuk lejohet të tregojnë veten publikisht. Ndërsa Lou Reed e përshkruan atë hapur. Kënga e tij është e njëjtë si një këngë dashurie mashkull-femër, vetëm që është mashkull-mashkull. Aty është, vëlla, edhe njëri edhe tjetri, normal. Prandaj këngët dashurie janë po aq të bukura sa ato për gratë. Kënga jonë ka konspiracion. Fshehtësia…

Kjo është një mbulesë. Origjinali është ‘Turn on me,’ nga albumi i vitit 1984 ‘New Sensations’ nga Lou Reed. Është një këngë dashurie për dy burra. Diçka që ishte normale në Nju Jork në atë kohë. Ose në Paris, Londër, Berlin… Por këtu, të qenit LGBT ende mbart atë element konspiracioni, sekret, frikë për t’u zbuluar. Homoseksualët tanë nuk lejohen të tregojnë veten. Ndërsa Lou Reed e përshkruan atë hapur. Kënga e tij është sikur një këngë dashurie mashkull-femër, vetëm që është ndër dy burra. Atje, të dy janë normal, vëlla. Prandaj këngët dashurie janë po aq të bukura sa ato për gratë. Megjithatë, kënga jonë ka elementin e konspiracionit. Të fshehtësisë…

Libri “Pamtim to kao da je bilo danas” (“E kujtoj sikur të ishte dje”) nga Boro Kontić dhe Sejo Sexon, dhe revista Rock 82. Foto nga Global Voices, e përdorur me leje.

Teksti i versionit boshnjak është i ngjashëm me tekstet e Lou Reed, në formën e një mesazhi ndërmjet dy burrave të larguar; megjithatë, përfshin idenë se burri i dytë jeton në një martesë të rreme, duke fshehur seksualitetin e tij nën dyshimin e fqinjëve:

A žena kad te pita, ‘Pa dobro, šta mi fali?

Zašto nikad ne radimo one stvari?’

Kad ode da se isplače sama, kad vrata zalupi

Znaj, ja te još uvijek volim, mene vazda možeš nazvati

Javi mi, javi mi, ja ću čekati

Dhe kur gruaja jote të pyet, ‘E pra, çfarë kam gabim me mua?
Pse nuk bëjmë kurrë dashuri?’
Kur ajo largohet për të qarë vetëm, kur mbyll derën me forcë
Dije që unë të dua ende, gjithmonë mund të më thërrasësh
Më lajmëro, më lajmëro, unë do të jem duke pritur

‘Dëshmia e fuqisë së dashurisë’

Sexon vuri re se – për më shumë se 30 vjet – askush duket se nuk e ka vënë re që kënga është për dy burra, të cilët ai i quan “dëshmi e fuqisë së dashurisë.” Meqenëse elementi emocional është universale, shumë në audiencën e tyre kanë kaluar mbi këto nuanca.

Megjithëse sistemi autoritar i Partisë Komuniste të Jugosllavisë ishte më pak represiv se totalitarizmi i Bllokut Sovjetik në anën tjetër të Hekurit të Mëndafshtë, për shumicën e kohës së ekzistencës së saj shteti në mënyrë formale kriminalizoi marrëdhëniet homoseksuale. Gjatë viteve 1970 dhe '80, megjithatë, kishte një lëvizje në rritje drejt më shumë lirisë – duke përfshirë të drejtat LGBTQ – më së shumti në Slloveni.

Ndërsa akoma është shmangur në median kryesore, homoseksualiteti nuk ishte një temë tabu në sferën e muzikës. Videoklipe të huaja me temë LGBTQ+ si “Smalltown Boy” nga Bronsky Beat shpesh shfaqeshin në shfaqje muzikore në televizionin publik. Përmendjet e homoseksualitetit të supozuar ose biseksualitetit të yjeve të huaja si Freddie Mercury ose David Bowie gjithashtu ishin të zakonshme në shtypin muzikor. Ndonjëherë, këto artikuj kishin një dozë ironie. Për shembull, më 1 dhjetor 1982, edicioni nr. 80 i revistës javore muzikore Rock 82, i botuar në Beograd, raportoi:

Elton Džon ka probleme të mëdha me shpërndarjen e videos së tij, ‘Elton's Song’ sepse historia është rreth një djaloshi shkollor që…hmm…tregon simpatinë për një mik më të vjetër mashkull.

Elton John ka probleme të mëdha në lidhje me shpërndarjen e videoklipit të tij të ri muzikor ‘Elton's song’ sepse është rreth një djaloshi shkollor që…hmm…tregon simpatinë për një mik më të vjetër mashkull.

‘Dashuria e lirë meshkujsh’

Në librin e tyre, Sexon dhe Kontić shpjeguan se ndërsa “Javi mi” mund të ketë qenë e para ode boshnjake për dashurinë homoseksuale, ajo nuk ishte kënga e parë jugosllave për të. Kjo nderohet të shkojnë tek kënga e vitit 1979 “Neki dječaci” (“Disa djem”) nga grupa kroate Prljavo Kazalište. Një tipar i fazës punk të grupit, kënga përshkruan marrëdhënien midis dy të rinjve, njëri prej të cilëve është një i dashuruar i përkohshëm i refuzuar. Ajo ishte e njohur për refrenin, “Ja për dashurinë e lirë mashkullore” (“I'm all for free male love”):

Znam da me praviš ljubomornim
Jer koliko si mi puta
Na klupi u parku znao reći
(Refren)
Ja sam za slobodnu mušku ljubav

Dije që po përpiqesh të më bësh xheloz
sepse sa herë ke
më thënë në bankinat e parkut
(Korusi)
Unë jam për dashurinë e lirë mashkullore…

Shpejt pas kësaj, në vitin 1980, banda serbe Idoli prodhua atë që është ndoshta kënga më e famshme jugosllave që i referohet homoseksualitetit, “Retko te viđam sa devojkama” (“Më rrallë të shoh me vajza”). Teksti merr formën e një dialogu midis dy miqve, duke aluduar në nevojën për të fshehur orientimin seksual:

Retko te viđam sa devojkama
A viđam te çdo ditë
Retko te viđam sa devojkama
Ipak nuk je kurrë i vetëm

Rreth teje janë djem
Janë të mirë; megjithatë, duhet ta dish
Thashethemet përhapen shumë shpejt
Dhe kur shpërthejnë, është fundi

I rarely see you with girls
But I see you every day
I rarely see you with girls
Still, you are never alone

Djemtë janë gjithmonë rreth teje
Janë të mirë; megjithatë, duhet ta dish
Thashethemet përhapen shumë shpejt
Dhe kur shpërthejnë, është fundi

Gruas nuk harrohen

Disa këngë trajtuan gjithashtu dashurinë midis grave. Kënga “Ana,” e lansuar në vitin 1984 nga banda slovene Videosex, përmend kufizimet shoqërore dhe provat ligjore që dikur kriminalizuan marrëdhëniet homoseksuale në Jugosllavi, legjislacion që gradualisht u hoq që nga vitet 1970:

Ana, ti e di mirë
Ajo që më bën është e ndaluar këtu
Ti e di mirë
Ajo që më bën është e ndaluar për ne

Për herë të parë, në tualetin e grave
Nuk e dëshiroja atë
Një sekret i bërë prej guri u lirua

Ana, je shumë e vetëdijshme
Ajo që më bën është e ndaluar këtu
Je shumë e vetëdijshme që
Ajo që më bën është e ndaluar për ne

Për herë të parë, në tualetin e grave
Nuk e dëshiroja atë
Një sekret prej guri u lirua

Një këngë tjetër për dashurinë lezbike, e lëshuar në vitin 1983, është “Moja prijateljica” (“Miku im femër”) nga grupi kroat Xenia:

Ajo është kaq e bukur, miku im…
Unë jam kaq krenare, ajo është kaq e bukur…

Meshkujt do ta dëshironin ta prekën
Meshkujt do ta fshehnin prej meje, prej meje
Meshkujt do të ëndërrojnë me të
Meshkujt do të donin të flinin me të, pa mua, pa mua

Ajo është shumë e bukur, miku im…
Unë jam shumë krenare, ajo është shumë e bukur…

Meshkujt do ta dëshironin ta prekën
Meshkujt do ta fshehnin prej meje, prej meje
Meshkujt do të ëndërrojnë me të
Meshkujt do të donin të flinin me të, pa mua, pa mua

Lëkundja e pendulit

Pavarësisht se grupet progresive në Jugosllavinë e viteve 1980 këndonin këngë për dashurinë homoseksuale, dekada tjetër solli një lloj kthese. Ndërsa Republika Federale Socialiste e Jugosllavisë u shpërbë, industritë muzikore të vendeve të reja të pavarura ish-Jugosllavisë u kthyen te turbo-folku dhe gjinitë e tjera të prodhimit komercial që ishin të përshtatshme me nacionalizmin në rritje dhe populizmin, duke promovuar konservatorizmin shoqëror gjatë viteve 1990.

Këngët e asaj periudhe shpesh promovonin homofobinë nën maskën e humorit. Korusi i hitit rajonal të vitit 1994 “Mala, mala” (“E vogël, e vogël”) nga grupa serbe Familija, përfshin rreshtin “Grup i vogël i pederastëve na shqetësonte për shumë kohë.”

Kënga e vitit 1994 “Pedro” nga Risto Bombata i Kučeška Tenija, një grup maqedonas, tallte homoseksualët me tekstet që shkonin në kufirin e vulgaritetit, të plotësuara me një klip video me një prej aktorëve më të njohur të komedisë së kohës. Emri spanjoll në titull i referohet një termi denigrues për “peder” – “peder” – me korusin që përfundon duke thënë se Pedro duhet “të ikë prej nesh.”

Burime të ndryshme në internet kanë shprehur më pas se shumë këngë të njohura nga Jugosllavia kishin tema LGBTQ+ – duke bërë lista këngësh bazuar në përfundime, perceptime individuale dhe interpretime. Shumë prej tyre përfshijnë këngë rreth miqve të së njëjtës gjini që nuk i referohen në mënyrë të qartë seksualitetit, dhe nuk kanë përfitimin që shkrimtarët e tyre më vonë të zbulojnë se për çfarë ishin në të vërtetë, siç bëri Sejo Sexon.