Nga sovraniteti tek qëndrueshmëria: një histori e shkurtër e qeverisjes së oqeanit

Konferenca e Oqeanit të Kombeve të Bashkuara (UNOC 3) do të hapet në Nice, Francë, më 9 qershor 2025. Është konferenca e tretë e këtij lloji, pas ngjarjeve në Nju Jork në 2017 dhe Lisbonë në 2022. E bashkë-organizuar nga Franca dhe Kosta Rika, konferenca do të bashkojë 150 vende dhe gati 30,000 individë për të diskutuar menaxhimin e qëndrueshëm të oqeaneve të planetit tonë.

Ky ngjarje paraqitet si një moment vendimtar, por në fakt është pjesë e një ndryshimi të rëndësishëm në qeverisjen detare që ka vazhduar për dekada. Ndërsa qeverisja e oqeaneve dikur ishte projektuar për të mbrojtur interesat detare të shteteve, sot ajo duhet gjithashtu të adresojë sfidat e shumta klimatike dhe mjedisore që përballen me oqeanet.

Mbulesa mediatike e këtij “moment politik” megjithatë nuk duhet të mbivlerësojë nevojën urgjente për të reformuar ligjin ndërkombëtar të zbatueshëm për oqeanet. Nëse kjo dështon, ky samit do të rrezikojë të mos jetë gjë tjetër veçse një platformë tjetër për retorikë boshe.

Për të kuptuar se çfarë është në lojë, është e dobishme të fillojmë me një përmbledhje të shkurtër historike të qeverisjes detare.

Kuptimi i qeverisjes së oqeanit

Qeverisja e oqeanit ndryshoi radikalisht gjatë dekadave të fundit. Fokusi u zhvendos nga interesat e shteteve dhe trupi përkatës i së drejtës ndërkombëtare, i konsoliduar në vitet 1980, te një qasje multilateral e iniciuar në fund të Luftës së Ftohtë, duke përfshirë një gamë të gjerë aktorësh (organizatave ndërkombëtare, OJQ, biznese, etj.).

Kjo qeverisje është gradualisht zhvendosur nga një sistem obligimesh që lidhen me zona të ndryshme detare dhe regjime sovraniteti të lidhura me to (detet tokësore, zonat ekonomike ekskluzive (EEZ), dhe detet e larta), në një sistem që merr parasysh “shëndetin e oqeaneve.” Qëllimi i këtij sistemi të ri është të menaxhojë oqeanet në përputhje me qëllimet e zhvillimit të qëndrueshëm.

Kuptimi i mënyrës se si ndodhi kjo ndryshim mund të na ndihmojë të kuptojmë se çfarë është në lojë në Nice. 1990-ta u shënjuan nga deklarata, samite dhe iniciativa të tjera globale. Sidoqoftë, siç dëshmohet më poshtë, suksesi i këtyre iniciativave të shumta deri tani ka qenë i kufizuar. Kjo shpjegon pse tani po shohim një rikthim në një qasje më të bazuar fort në ligjin ndërkombëtar, siç dëshmohet nga negociatat mbi marrëveshjen ndërkombëtare mbi ndotjen nga plastika, për shembull.

“Kushtetuta e Detit”

Ligji i detit u shfaq nga Kongresi i Hagës në vitin 1930. Sidoqoftë, struktura e qeverisjes detare gradualisht u përcaktua në vitet 1980, me miratimin e Konventës së Kombeve të Bashkuara mbi Ligjin e Detit (UNCLOS) në vitin 1982.

UNOC 3 është një pasardhës i drejtpërdrejtë i kësaj konvente: diskutimet mbi menaxhimin e qëndrueshëm të oqeanit rrjedhin nga kufizimet e këtij teksti themelues, të cilin shpesh e referojnë si “Kushtetuta e Detit”.

UNCLOS u miratua në dhjetor 1982 në Kongresin e Montego Bay në Xhamajka dhe hyri në fuqi në nëntor 1994, pas një procesi të gjatë negociatash ndërkombëtare që rezultoi në ratifikimin e tekstit nga 60 vende. Në fillim, diskutimet u fokusuan në interesat e vendeve në zhvillim, veçanërisht ato të vendosura përgjatë bregdetit, në mes të një krize në multilateralizëm. Shtetet e Bashkuara arritën të ushtrojnë ndikimin e tyre në këtë arenë pa e miratuar zyrtarisht Konventën. Që atëherë, konventa është bërë një shtyllë e qeverisjes detare.

Ajo krijoi institucione të reja, duke përfshirë Autoritetin Ndërkombëtar të Detit, të ngarkuar me përgjegjësinë për rregullimin e shfrytëzimit të burimeve minerale në funddet në zona që bien jashtë juridiksionit kombëtar. UNCLOS është burimi i pothuajse të gjitha jurisprudencës ndërkombëtare mbi këtë temë.

Megjithëse konventa përcaktoi zonat detare dhe rregulloi shfrytëzimin e tyre, sfida të reja u shfaqën shpejt: nga njëra anë, Konventa u bë kryesisht e pavlefshme për shkak të vonesës së njëmbëdhjetëvjeçare midis miratimit dhe zbatimit të saj. Nga ana tjetër, teksti gjithashtu u bë i vjetëruar për shkak të zhvillimeve të reja në përdorimin e deteve, veçanërisht përparimeve teknologjike në peshkimin dhe shfrytëzimin e fundin detar.

Vitet 1990 shënuan një pikë kthese në rendin juridik detar tradicional. Menaxhimi i deteve dhe oqeaneve u konsiderua brenda një perspektive mjedisore, një proces i cili u nxitur nga konferenca dhe deklarata të mëdha ndërkombëtare si Deklarata e Rio-s (1992), Deklarata e Mijëvjeçarit (2005), dhe Samiti Rio+20 (2012). Këto rezultuan në Agjendën 2030 dhe Objektivat e Zhvillimit të Qëndrueshëm (SDGs), 17 qëllimet e OKB-së të synuara për mbrojtjen e planetit (me SDG 14, “Jeta nën Ujë”, që trajton drejtpërdrejt çështjet e lidhura me oqeanet) dhe popullatën botërore deri në vitin 2030.

---

Një email javor në anglisht që përmban ekspertizë nga studiues dhe kërkues. Ai ofron një hyrje në diversitetin e kërkimeve që dalin nga kontinenti dhe shqyrton disa nga çështjet kryesore me të cilat përballen vendet evropiane. Merr buletinin!

---

Konferenca e Kombeve të Bashkuara për Mjedisin dhe Zhvillimin (UNCED, ose Summit-i i Tokës), e mbajtur në Rio de Janeiro, Brazil, në vitin 1992, shënoi fillimin e epokës së “zhvillimit të qëndrueshëm” dhe, falë zbulimeve shkencore të bëra në dekadën e mëparshme, ndihmoi lidhjen e çështjeve mjedisore dhe detare.

Nga viti 2008 deri në 2015, çështjet mjedisore u bënë më të rëndësishme siç dëshmohet nga miratimi i rregullt i rezolutave mjedisore dhe klimatike.

Një ndryshim në gjuhën e OKB-së

Biodiversiteti dhe përdorimi i qëndrueshëm i oqeaneve (SDG 14) janë dy temat kryesore që janë bërë tema të përsëritura në axhendën ndërkombëtare që nga viti 2015, me çështje të lidhura me oqeanet që tani përfshijnë pika si acidifikimi, ndotja plastike dhe rënia e biodiversitetit detar.

Rezoluta e Asamblesë së Përgjithshme të Kombeve të Bashkuara për oqeanet dhe ligjin e detit (LOS) është një mjet veçanërisht i dobishëm për të njohur këtë evoluim: e hartuar çdo vit që nga viti 1984, rezoluta ka mbuluar të gjitha aspektet e regjimit detar të Kombeve të Bashkuara duke reflektuar çështje dhe shqetësime të reja.

Disa terma mjedisore fillimisht mungonin nga teksti, por janë bërë më të përhapura që nga vitet 2000.

Kjo evoluim reflektohet gjithashtu në zgjedhjen e fjalëve.

Ndërsa rezolutat e LOS nga viti 1984 deri në 1995 u fokusuan kryesisht në zbatimin e traktatit dhe shfrytëzimin ekonomik të burimeve detare, rezolutat më të fundit kanë përdorur terma të lidhur me qëndrueshmërinë, ekosistemet dhe çështjet detare.

Drejt një ligji të ri për oqeanet?

Ndërsa ndërgjegjësimi për çështjet rreth oqeaneve dhe lidhjen e tyre me ndryshimet klimatike është rritur, oqeanet gradualisht u bënë një “fund i fundit” global në aspektin e njohurive.

Llojet e palëve të interesuara të përfshira në çështjet e oqeanit gjithashtu kanë ndryshuar. Zgjerimi i axhendës së oqeanit është shtyrë nga një orientim më “mjedisor”, me komunitetet shkencore dhe OJQ-të mjedisore që qëndrojnë në krye të kësaj lufte. Ky qasje, e cila përfaqëson një ndryshim nga monopoli i mbajtur nga ligji ndërkombëtar dhe prakticienët ligjorë, qartë është një zhvillim pozitiv.

Megjithatë, qeverisja detare deri tani është mbështetur kryesisht në masa deklarative pa detyrim (si SDG-të) dhe mbetet joefektive. Një cikël i konsolidimit ligjor drejt një “ligji të ri të oqeaneve” duket se është në zhvillim dhe sfida tani është të plotësohet ligji ndërkombëtar detar me një set të ri masash. Këto përfshijnë:

• miratimin e Marrëveshjes për Ruajtjen dhe Përdorimin e Qëndrueshëm të Biodiversitetit Detar në Zonat Jashtë Juridiksionit Kombëtar (e njohur si Marrëveshja BBNJ) duke synuar të mbrojë burimet detare në detet e hapura;

• negociatat për një traktat mbi ndotjen plastike detare, ende në zhvillim dhe jo akoma i përfunduar;

• marrëveshja mbi subvencionet për peshkimin e miratuar nga Organizata Botërore e Tregtisë (OBT) për të ruajtur stoqet e peshkut, e cila deri tani nuk është zbatuar plotësisht;

• së fundi, Kodi i Minierave të Autoritetit të Detit, i dizajnuar për të rregulluar minierat në fundin e detit.

Nga këto marrëveshje, BBNJ është padyshim më ambiciozja: që nga viti 2004, negociatorët kanë punuar për të mbushur boshllëqet e Konventës së Kombeve të Bashkuara për Ligjin e Detit (UNCLOS) duke krijuar një instrument mbi biodiversitetin detar në zonat jashtë juridiksionit kombëtar.

Marrëveshja trajton dy shqetësime kryesore për shtetet: sovranitetin dhe shpërndarjen e barabartë të burimeve.

Miratuar në vitin 2023, kjo marrëveshje historike ende nuk ka hyrë në fuqi. Për këtë të ndodhë, kërkohen gjashtëdhjetë ratifikime dhe deri tani, vetëm 29 shtete kanë ratifikuar traktatin (përfshirë Francën në shkurt 2025, shënim i redaktorit).

Procesi i BBNJ-së është pra në një kryqëzim dhe prioriteti sot nuk është të bëhen angazhime të reja ose të harxhohet kohë në deklarata të komplikuara të nivelit të lartë, por të trajtohen çështje konkrete dhe të ngutshme të menaxhimit të oqeanit, siç është kërkimi i zjarrtë për minerale kritike të nisur në kontekstin e rivalitetit Sino-Amerikan, dhe të ilustruar nga nënshkrimi i dekretit presidencial nga Donald Trump në prill 2025 lejon minierat në fund të detit – një vendim që shkel rregulloret e miratuara mirë të Autoritetit Ndërkombëtar të Fundit të Detit mbi shfrytëzimin e këtyre burimeve të thellë detare.

Në një kohë kur unilateralizmi i SHBA-së po çon në një politikë të fait accompli, UNOC 3 duhet, më shumë se çdo gjë tjetër dhe brenda kuadrit të multilateralizmit, të konsolidojë obligimet ekzistuese në lidhje me mbrojtjen dhe qëndrueshmërinë e oqeaneve.