Testet përfundimtare bërthamore të Francës në Paqësorin Jugor, pas 30 vjetësh

Gjatë muajve të fundit, jeta e arsenaleve bërthamore të Francës ka qenë në krye të titujve me biseda për një “mburojë bërthamore” që mund të mbrojë aleatët e saj në kontinentin evropian. Përballë luftës Rusi-Shqipëri, dhe deklaratave të Presidentit rus Vladimir Putin në lidhje me mundësinë e përdorimit të armëve bërthamore në atë konflikt, pyetja se si të mbrohet më së miri Evropa ka marrë një urgjencë që nuk është parë që nga kulmi i Luftës së Ftohtë.

Pavarësisht kapaciteteve të saj më të fuqishme bërthamore, Shtetet e Bashkuara në periudhën e Donald Trump duket se janë më pak të angazhuara në mbrojtjen e aleatëve të NATO-s. Debatet rreth një mburojë bërthamore franceze përjashto, këto diskutime — së bashku me rritjen e shpenzimeve ushtarake në mbarë botën dhe frikën e ringjallur për një luftë bërthamore — bëjnë që historia e gatishmërisë bërthamore dhe testimeve të armëve të Francës të ndihet e papërshtatshme aktuale.

Në qershor 1995, Presidenti francez Jacques Chirac njoftoi se Franca do të rifillonte testimet e armëve bërthamore në Paqësorin Jugor. Vetëm disa javë pasi u zgjodh në detyrë, Chirac mbylli një moratorium tre-vjeçar mbi testimet që paraardhësi i tij, François Mitterrand, kishte vendosur në prill 1992.

Chirac insistoi se kjo seri shtesë e testimeve të armëve ishte thelbësore për sigurinë kombëtare të Francës dhe pavarësinë e vazhdueshme të kërcënimit bërthamor. Tetë shpërthimet e planifikuara që do të ndodhnin gjatë muajve të ardhshëm do të siguronin, ai pretendonte, të dhënat e nevojshme për të kaluar nga shpërthimet në botën reale në simulime kompjuterike në të ardhmen. Ai gjithashtu tha se kjo do të mundësonte Francën të nënshkruante Marrëveshjen e Gjerë për Interdiktimin e Testimeve Bërthamore (CTBT) që ndalon të gjitha shpërthimet bërthamore, për qëllime ushtarake ose të tjera, deri në vjeshtën e vitit 1996.

Historia e testimeve bërthamore të Francës

Njoftimi i qershorit 1995 i Chirac, i ndjekur nga shpërthimi i parë i ri në shtator të atij viti, shkaktoi kundërshtim të ashpër nga grupet mjedisore dhe grupet paqeje, dhe proteste nga Parisi deri në Papeete, gjithë rajonin e Paqësorit dhe kërkesa në mbarë globin.

Përfaqësues nga shtetet e tjera bërthamore të botës shprehën shqetësim se Franca po zgjedh të kryejë teste të mëtejshme aq afër një ndalimi të plotë. Qeveritë e Australisë, Zelandës së Re dhe Japoni gjithashtu regjistruan kundërshtimin e tyre të vendosur, duke lëshuar deklarata diplomatike, duke kërkuar bojkot të mallrave franceze dhe duke ndjekur masa të tjera të kundërshtimit.

Një pozicion mbrojtës kishte qenë një shtyllë e politikës së armëve bërthamore të Francës që kur vendi hyri për herë të parë në klubin atomik në vitin 1960 me shpërthimin e Gerboise Bleue, një bombë prej 70 kilotonësh, në Reggane në Algjeri. Tre testet atmosferike dhe 13 testet nëntokësore në Sahara rezultuan në pasoja serioze afatgjata për shëndetin dhe mjedisin e banorëve të rajonit.

Në vitin 1966, programi i testimeve bërthamore të Francës u zhvendos në Maō’hui Nui, i njohur kolonialisht si “Polinezia Franceze.”

Pas 26 viteve, u kryen edhe 187 shpërthime të tjera bërthamore dhe termonukleare të Francës mbi dhe nën atollet e Paqësorit të Moruroa dhe Fangataufa. Ato ekspozuan popullsinë lokale ndaj niveli të rrezatimit të rrezikshëm, duke kontaminuar furnizimet me ushqim dhe ujë, dhe duke dëmtuar koralet dhe format e tjera të jetës në oqean.

Këto eksperimente — së bashku me gjashtë shpërthimet e fundit nëntokësore që Franca kryen në vitet 1995 dhe 1996 — lanë një trashëgimi toksike për breza të ardhshëm.

Kompenzimi i pamjaftueshëm për dëmin e vazhdueshëm

Kur Chirac ndau arsyetimin e tij për serinë e fundit të testeve bërthamore të Francës me një sallë plot gazetarë të mbledhur në Pallatin Elysée në qershor 1995, ai ishte i vendosur se këto teste të planifikuara, dhe të gjitha shpërthimet bërthamore të Francës, kishin absolutisht asnjë pasojë ekologjike.

Sot, e dimë se kjo pretendim ishte më shumë se i pasaktë. Ishte një gënjeshtër e mbështetur në të dhëna dhe përfundime që vlerësuan shumë nën nivelin e duhur ndikimin e dëmshëm që programi i testimeve bërthamore të Francës kishte mbi shëndetin e ushtarëve francezë dhe personelit jopërfaqësues në vend, banorëve në zonat përreth dhe mjediseve ku këto shpërthime ndodhën.

Për më tepër, gjatë Lojërave Olimpike të Parisit 2024, u shfaq një kontradiktë e dukshme e thellë midis “Polinezia Franceze” si një parajsë turistike dhe vend i idil i përballjeve të valës së lojërave dhe një hapësirë të padrejtësisë së vazhdueshme për viktimat e testimeve që thekson historinë e imperializmit bërthamor të Francës në rajon.

Në vitin 2010, qeveria franceze miratoi ligjin Morin që në dukje ishte i synuar për të adresuar vuajtjet e atyre që u dëmtuan rëndë nga rrezatimi gjatë shpërthimeve bërthamore të Francës nga viti 1960 deri në 1996.

Numri i personave që kanë arritur të marrin njohje dhe kompensim mbetet i pamjaftueshëm, veçanërisht në Algjeri. Nga 2,846 aplikime të paraqitura nga vetëm një pjesë e mijëra viktimave të vlerësuara, vetëm rreth 400 persona në Maō’hui Nui dhe vetëm një algjerian kanë marrë kompensim që nga viti 2010.

Në vitin 2021, Presidenti francez Emmanuel Macron pranoi se Franca “ka borxh” për popullin e Maō’hui Nui. Ai që atëherë ka kërkuar për hapjen e arkivave kyçe në lidhje me këtë histori, por ka shumë punë për t’u bërë në të gjitha frontet.

Gjetjet e komisionit të fundit parlamentar francez mbi efektet e testimeve në Paqësor, të planifikuara për t’u publikuar së shpejti, mund të kontribuojnë në transparencë më të madhe dhe drejtësi për viktimat në të ardhmen.

Në Maō’hui Nui, kërkesat për njohje dhe kompensim janë ndërthurur me lëvizjen për pavarësi, ndërsa përballja me ndikimin dhe trashëgiminë e shpërthimeve bërthamore në Algjeri ka qenë e mbushur me tensione midis Algjerisë dhe Francës mbi të kaluarën koloniale.

E ardhmja e traktatit të ndalimit të testimeve

Në janar të vitit 1996, Franca kreu testin e fundit bërthamor duke shpërthyer një bombë prej 120 kilotonësh nën tokë në Paqësorin Jugor. Në shtator, Franca nënshkroi Traktatin e Ndalimtestimeve Bërthamore (CTBT), duke u bashkuar me Shtetet e Bashkuara, Rusi, Mbretërinë e Bashkuar, Kinën dhe 66 vende të tjera pa armë bërthamore në zotimin e tyre për të mos kryer më shpërthime bërthamore në asnjë kontekst.

Gati 30 vjet më vonë, CTBT ende nuk ka hyrë në fuqi. Ndërsa shumica e nënshkruesve e kanë ratifikuar traktatin, Kina, Egjipti, Irani, Izraeli dhe SHBA janë ndër nëntë vendet që nuk e kanë bërë këtë. Ndërkohë, Rusia tërhoqi ratifikimin e saj në vitin 2023. Ndër nënshkruesit kryesorë pa nënshkruar janë India, Koreja e Veriut dhe Pakistani — të gjitha shtete me armë bërthamore që kanë kryer testet e tyre që nga viti 1996.

Duke marrë parasysh këto përjashtime thelbësore nga një ndalim i testimeve, perspektivat për diçka kaq ambicioze si Marrëveshja për Ndalimin e Armëve Bërthamore, të cilën asnjë shtet me armë bërthamore deri tani nuk e ka nënshkruar, mbeten të pasigurta, për të mos thënë më pak.