Grumbulluesit e mbeturinave dhe shitësit duhet të trajtoh...

Një raport i ri nga Organizatë Ndërkombëtare e Punës përshkruan një grup propozimesh se si duhet të shkojnë vendet drejt formalizimit të ekonomisë joformale. Raporti ofron bazën për negociata mbi këtë temë në Kongresin Ndërkombëtar të Punës në Gjenevë në qershor 2025.

Formalizimi i ekonomisë joformale është një çështje e nxehtë, veçanërisht për vendet në Afrikë. Në disa, si Nigeria dhe Gana, më shumë se 80% e fuqisë punëtore është joformale.

Sipas raportit të ILO-së, ekonomia joformale është një “pengesë strukturore” për drejtësinë shoqërore dhe punën dinjitoze. Kjo sepse ndërmarrjet joformale nuk paguajnë taksa, prandaj qeveritë nuk kanë të ardhura publike për të përmbushur qëllimet e zhvillimit të qëndrueshëm.

Bazuar në kërkimet dhe punën time politike mbi ekonominë joformale, besoj se analiza e ILO-së dhe zgjidhjet e propozuara janë të mangëta. Sipas mendimit tim, ato ndjekin një traditë të gjatë të mendimit të gabuar mbi formalizimin e punës joformale.

ILO-ja mban mendimin se të gjithë “punëtorët e pavarur” duhet të “merren nën” ligjet që rregullojnë ndërmarrjet. Dhe supozon se ofrimi i aksesit të “punëtorëve të pavarur” në financa, trajnime për biznesin dhe aftësi, dhe akses në tregje (“shërbimet e zhvillimit të biznesit”), do të çojë në ndërmarrje më “produktive” që krijojnë vende pune.

Unë nuk jam dakord.

Shërbimet e zhvillimit të biznesit janë provuar në shumë vende që nga vitet 1990 – pa sukses.

Qartë, ndërmarrjet joformale që fitojnë mbi pragun e taksave duhet të “merren nën” ligjet e ndërmarrjeve dhe duhet të përmbushin ligjet e punës nëse ata punësojnë të tjerë. Por çfarë ndodh me punëtorët e vetëpunësuar, si shitësit në rrugë dhe mbledhësit e mbeturinave, të cilët fitojnë shumë më pak se pragun e taksave?

Ligji i punës vetëm mbulon punonjësit, por unë argumentoj se ai duhet të reformohet për të përfshirë punonjësit e vetëpunësuar. Kjo është për shkak të papunësisë strukturore, inteligjencës artificiale dhe një kalimi nga investimet e firmave në prodhim në investime në produkte financiare, reforma industriale dhe shërbimet e zhvillimit të biznesit nuk do të krijojnë vende pune të mjaftueshme.

Defektet

Raporti i OIT-së argumenton se arsyet pse “punonjësit e pavarur” nuk formalizohen janë se: ata mungojnë kapitalin për të qenë produktivë; është shumë e kushtueshme për t’u përmbushur me legjislacionin; dhe ata nuk duan të paguajnë taksa sepse nuk kanë besim tek institucionet shtetërore.

Kjo logjikë sugjeron që shtetet duhet të: mbështesin ndërmarrjet që të bëhen më produktive dhe fitimprurëse; të ulin kostot e përmbushjes së legjislacionit; të bëjnë institucionet më të besueshme; dhe të reformojnë politikën industriale për të përmirësuar produktivitetin dhe për të krijuar vende pune. Kjo është pikërisht ajo që rekomandon raporti.

Por këto qasje nuk kanë funksionuar. Nëse synohet punë e denjë, shumica e njerëzve në sektorin informal duhet të bien nën ligjin e punës, në vend të ligjit të ndërmarrjeve.

Verë e vjetër në mbathje të reja

Qasjet e politikës ndaj sektorit informal kanë ndryshuar gjatë dekadave. Për shembull, në fund të viteve 1980, thjeshtimi i rregullave dhe krijimi i të drejtave pronësore u konsideruan si zgjidhja për mikro-ndërmarrjet informale për t’u formalizuar.

Kjo u popullarizua për herë të parë nga ekonomisti peruan Hernando De Soto në librin e tij të vitit 1989 The Other Path: The Invisible Revolution in the Third World. Ai argumentoi se peruanët operonin në mënyrë informale sepse përmbushja e rregullave ishte shumë kohë- dhe kosto- konsumuese. Sfidat e tij u përfshinë në axhendën e zhvillimit të Bankës Botërore “qeverisja e mirë”.

Në mënyrë të ngjashme, qasja në kredi dhe tregje, trajnimi i biznesit dhe aftësive – i njohur si “shërbimet e zhvillimit të biznesit” – ishte strategjia kryesore në vitet 1990, kur unë punova për herë të parë në këtë sektor. Kur qeveria e parë demokratike në Afrikën e Jugut publikoi strategjinë e saj për bizneset e vogla në vitin 1996, kjo pasqyroi “praktikën më të mirë” në atë kohë.

Politika e Afrikës së Jugut vizualizoi procesin e formalizimit si një shkallë: me mbështetjen e duhur, mikro-ndërmarrjet do të ngjiteshin në “ shkallën e sipërmarrësisë” për t’u bërë “ndërmarrje konkurruese globale” dhe për të krijuar vende pune. Roli i qeverisë ishte të thjeshtonte rregulloret dhe të siguronte fonde për ofruesit e shërbimeve.

Kthehem në vitin 2010, unë kritikova këtë qasje, pjesërisht sepse nuk kishte asnjë provë që aktivitetet e jetesës (si shitja në rrugë) do të rriteshin në biznese që krijojnë vende pune thjesht duke ofruar inputet, duke korrigjuar dështimet e tregut dhe duke thjeshtuar rregulloret e biznesit.

Që atëherë, informaliteti është rritur kudo, siç dëshmohet në raportin e OIT. Kate Philip, drejtuesja e programit për Stimulin e Punësimit Presidencial në Zyrën e Presidencës së Afrikës së Jugut, argumenton se kjo qasje vendos përgjegjësinë tek qytetarët më ekonomikisht të margjinalizuar për të “punësuar veten jashtë varfërisë”.

Një madhësi nuk përshtatet për të gjithë

Raporti i OIT-së përmbledh punëdhënësit – njerëzit që bizneset e tyre janë informal dhe punësojnë të tjerë – së bashku me punonjësit me vetëpunësim në një kategori: “punonjës të pavarur”.

Lexoni më shumë: Punonjësit informal në barakat e Ghanës nuk përfitojnë nga ndihma e huaj: donatorët po gabojnë

Të dhënat e OIT-së tregojnë se punonjësit me vetëpunësim përbëjnë 47% të punonjësve informalë, dhe më pak se 3% janë punëdhënës. Në Afrikë, përqindja e punonjësve me vetëpunësim është edhe më e lartë. Në Afrikën e Sub-Saharan, shitësit në rrugë përbëjnë 43% të punësimit informal.

Qëllimi është “t’i sjellë nën rregullore, me të gjitha përfitimet dhe detyrimet që ajo sjell” për të realizuar punë dinjitoze dhe për të rritur bazën e taksave. Ai supozon se punonjësit me vetëpunësim nuk janë të rregulluar dhe nuk kontribuojnë në fisk.

Të dyja këto supozime janë të gabuara. Hapësira publike, ku punojnë shumë, bie nën bezdi, rregulloret për shëndetin dhe shfrytëzimin e rrugës. Dhe shitësit paguajnë “taksa” autoriteteve lokale për të tregtuar

Raporti njeh se punonjësit me vetëpunësim përballen me dhunë dhe ngacmim në vendin e tyre të punës. Dhuna, arrestimet dhe konfiskimi i mallrave – nga zyrtarët komunalë dhe policia – është përhapur. Punonjësit janë pa fuqi për t’u angazhuar individualisht me shtetin. Për të realizuar punë dinjitoze, ata duhet ta bëjnë atë kolektivisht.

Ku vendosen ligjet e punës

Ligji i punës njeh se interesat e punëtorëve dhe punëdhënësve nuk janë të përputhura. Ai ofron një kornizë kolektive për negociatat për punëtorët që të negociojnë si grup.

Megjithëse ligji i punës mbulon vetëm punonjësit, unë kam argumentuar se ai mund të reformohet për të përfshirë punonjësit me vetëpunësim. Shitësit e rrugës dhe punonjësit e tjerë me vetëpunësim janë këtu për të qëndruar. Reforma e ligjeve të punës për të realizuar të drejtën e tyre për negociata kolektive – për të përcaktuar së bashku kushtet e tyre të punës – duhet të jetë një pjesë kritike e formalizimit.